Baharat Yolu, antik çağlardan 15. yüzyıldaki coğrafi keşiflere kadar etkinliğini sürdürmüş, Uzak Doğu ile Batı ülkelerini birbirine bağlayan ticaret yoluna verilen isimdir.
Bugün tüm dünyayı etkisi altına alan, hayatımızın ve yemeklerimizin vazgeçilmezi olan baharatlar, her zaman bu kadar kolay ulaşılabilir değillerdi. Yüzlerce yıl boyunca türlü zorluklarla uzun yollar aşarak yapılan baharat ticareti, dünya üzerindeki ticaret hatlarının oluşmasına, medeniyetler arasında iletişim ve etkileşim kurulmasına, mimari ve altyapı anlamında eşsiz eserler yaratılmasına ve yeni coğrafyaların keşfedilmesine etki etti, pek çok ülkenin gelişmesinde, bir kısmının ise yok olup gitmesinde rol oynadı.
Baharat Yolu’nun önem kazanması
Baharatlar bundan binlerce yıl önce Doğu ülkelerinde kullanılmaktaydı. Çinlilerin milattan önceki dönemde baharat ticareti yaptığı, kakule, zencefil, tarçın gibi baharatları farklı ülkelere satarak gelir elde ettikleri biliniyor. Hindistan da, coğrafi olarak pek çok baharatın anavatanı olması ve Çin ile Batı coğrafyaları arasında bir geçiş noktasında bulunması nedeniyle her zaman baharat ticaretinin en yoğun yaşandığı ülkelerden oldu.
Orta Çağa gelindiğinde baharatlar, Doğu ülkelerinden Avrupa’ya götürülmeye başlanmıştı. O dönemde son derece önemli bir ticaret ürünü olarak kabul edilen baharatlar, altın kadar kıymetli kabul edilirdi. Bu nedenle de sadece varlıklı Avrupalı soyluların sofralarında yer alırdı. Öyle ki, karabiber ticaretinin dünyadaki ilk borsa oluşumlarını tetiklediği düşünülür. O dönemde, bir şeyin kıymetli ve özel olduğunu anlatmak için, “Karabiber gibi” tarzı ifadeler kullanılırdı. Lezzet ve gösteriş için önemli olsa da, Avrupa’da baharatın bu denli el üstünde tutulmasının önemli bir sebebi de, bu malzemelerin ilaç ve merhem yapımında sıklıkla kullanılmasıydı.
Baharatların Avrupa’ya ulaştırılması oldukça zahmetli ve uzun bir süreçti. Burada kullanılan iki ana rotadan bahsetmek mümkündü. Bunlardan ilki, Orta Asya üzerinden gelen, Çin ipeğinin Roma’ya taşındığı, antik İpek Yolu idi. Bir diğeri ise, Hindistan ve Sri Lanka üzerinden Yemen kıyılarına veya Basra Körfezi’ne ulaşan deniz yoluydu. Baharatlar bu kıyılardaki limanlarda karaya varır, ardından Levant denilen, Filistin çevresine denk gelen doğu Akdeniz bölgesine taşınırdı. Sonra Mısır’da İskenderiye limanına ve Karadeniz’e ulaştırılırdı. Buradan bir sonraki adım ise, deniz yoluyla Avrupa’ya ulaşması olurdu.
8’inci yüzyıldan 15’inci yüzyıla kadar, Orta Doğu’dan Avrupa’ya uzanan baharat ticaretini Venedikliler domine etmişti. Denizcilik konusunda son derece yetkin olan Venedik, bütün Akdeniz’de aktif olan filoları ile baharatları Avrupa anakarasına ulaştırıyor, buradan da kıtanın farklı ülkelerinden gelen tüccarlara satıyorlardı. Baharatların yanı sıra, çeşitli otlar, ilaçlar, afyon, ipek ve benzeri ürünlerin de gelip gittiği bu ticaret faaliyetleri neticesinde, Venedik’in hakimi olduğu Akdeniz şehir devletleri inanılmaz zenginlikler kazanmışlardı. Venediklilerin bu alandaki kilit rolünü kırmak isteyen ve söz konusu zenginliklere aracılar olmadan erişmek isteyen diğer Avrupa güçleri de bu sıralarda denizcilik alanındaki becerilerini geliştirmeye önem vermişlerdi. Akdeniz, Hint Okyanusu ve Atlantik’te daha önce görülmemiş bir deniz ulaşımı aktivitesi söz konusu hale gelmişti.
Baharat Yolu ve İstanbul’un fethi
Yıllar 1453’ü gösterdiğinde, Osmanlı Devleti’nin Bizans’ı yenerek İstanbul’u fethetmesi, Avrupalı baharat tüccarları için de bir dönüm noktası oldu. Baharat yollarının en önemli noktaları artık hızla büyümekte olan Osmanlı’nın toprakları içerisindeydi. Osmanlılar, bu yollar üzerinde faal olan tüccardan önemli miktarda vergiler almaya başlamıştı. Bunun üzerine Avrupalıların Afrika’yı geçerek Doğu’nun zenginliklere ulaşmalarını sağlayacak alternatif deniz yolları arama serüvenleri büyük bir hız kazandı.
Sonunda Vasco de Gama, ilk kez 1498’de Ümit Burnu’nu dolaşarak Hindistan’a ulaşmayı başardı. Kristof Kolomb Batı Hint Adaları’na vardı. Macellan Güney Amerika’yı dolaşarak Doğu Hint Adaları’na ulaştı. Bu önemli adımlar, denizdeki Venedik tekelinin sonu anlamına gelirken, Osmanlı toprakları içerisinde kalan Baharat Yolu’nun tarihi önemini de nispeten yitirmesine neden oldu.
Tohumlardan köklere, çiçeklerden yapraklara, kabuklardan özütlere, baharatlar bugün de mutfağımızın başköşesindeler. Ancak zamanında onlar için verilen savaşları ve ne kadar kıymet gördüklerini öğrenince, yerlerinin doldurulamaz olduğunu bir kez daha anlıyoruz. Baharatlar, binlerce yıl boyunca dünyanın farklı coğrafyaları arasında yer değiştirerek, sadece lezzet yaymadılar. Kültürlerin birbirini tanımasına, farklı alışkanlıkların, dinlerin ve dillerin yayılmasına aracılık ettiler. Bugün de o dönemlere göre çok daha kolay ve rahat bir şekilde bize ulaşmalarına rağmen, hala etkileyici ve gizemli yönlerini muhafaza ediyor, farklı coğrafya ve kültürlerle tanışmamıza aracılık ediyorlar.